Felsefi Düşüncede Panteizm ve Panenteizm

Panteizm ve panenteizm insan düşüncesinde felsefe, maneviyat ve metafiziğin harmanlanması ile ortaya çıkmıştır. Bu iki farklı terim, Tanrı ile dünya arasındaki ilişkiyi merkeze alarak, geleneksel Tanrı anlayışı olan teizm dışında farklı Tanrı anlayışlarının da olduğunu iddia etmektedir. İlahi olanın evrendeki varlığına vurgu yapmakla beraber Tanrı’nın doğası, varoluş ve evrene dair derin soruları da içinde barındırmaktadır.

Panteizm ve panenteizm anlayışları, “hepsi, her şey” anlamına gelen “pan” kelimesini ortak olarak kullansalar da birbirlerinden farklı yorumları içermektedir. Panteizm; Tanrı’nın dünyadan aşkın değil, aksine Tanrı’nın dünyaya içkin olduğunu iddia etmektedir. Tanrı’nın evrenle bir ve aynı olduğunu kabul etmekte, Tanrı-alem ikiliğini ortadan kaldırmaktadır. Panteizmde, doğanın ve insanın, ilahi olan Tanrı’nın farklı şekillerdeki tezahürleri olduğu savunulmaktadır. Tüm evrenin Tanrı’nın bir görünümü olduğu düşünülmektedir. Panteizmin sistemleşmesinde etkili olan ve onu bir öğreti haline getiren kişinin Spinoza olduğu kabul edilmektedir. Bununla beraber Spinoza’nın bir panteist olmadığına dair iddialarda bulunanların sayısı da az değildir.

Diyalektik teizm adı da verilen panenteizm, “her şey Tanrı” diyen panteizmden farklı olarak “her şey Tanrıdadır” demektedir. En basit panenteizm tanımlaması, dünyanın Tanrı’da olduğu ancak Tanrı’nın dünyada olmadığı şeklinde yapılmaktadır. Panenteizm, bir bütün olarak Tanrı ile kendi içlerinde ele alınan evrenin ilahi olmayan parçaları arasında kesin ayırımlar yapmaktadır. Tanrısallığın belirli özellikleri olan; kendi kendine ve zorunlu var olma, her şeyi bilme, her yerde bulunma nitelikleri yalnızca Tanrı için geçerli kabul edilmektedir.

Panenteizmde var olan her şey Tanrı’dan sudur etmiştir. Panenteizme göre Tanrı hem evrenin içinde hem dışındadır. Tanrı ve evren panenteizmde iç içedir. Ayrıca panenteizmde dünyanın Tanrıya bağımlı olduğu gibi Tanrı’nın da dünyaya bağımlı olduğu kabul edilmektedir. Panenteizmde dünya, Tanrı’nın yaratıcılığının gerçekleşmesi olarak görülmektedir. Panenteizmin Karl C. F. Krause tarafından panteizmden ve diğer çağdaş düşüncelerden ayırmak amacıyla kavramlaştırıldığı düşünülmektedir. Panenteizm kavramının daha önce farklı isimler tarafından da kullanıldığı ancak Krause’un ortaya koyduğu kadar belirgin olmadığı bilinmektedir.

Panteizm ve panenteizm, insan düşüncesinde ilahi olanı ve onun evrenle olan ilişkisini anlamamız için farklı bakış açıları olarak ortaya çıkmaktadır. Panteizm ilahi olanı evrenin kendisiyle eşanlamlı olarak görürken, panenteizm daha incelikli bir görüş ileri sürerek ilahi olanın kozmosa hem içkin hem de kozmosa aşkın olduğunu öne sürmektedir. Panteizm, kutsalın varoluşun her parçacığına içkin olduğu, ilahi dünya ile doğal dünya arasındaki sınırları bulanıklaştığı bir birlikten bahsetmektedir. Panenteizm ise ilahi olanın hem yaratılışta derinlemesine mevcut olduğu hem de aşkın olduğu bir perspektif sunmaktadır.